Tüketiciyle konu hakkında görüşmeden sözleşmeye eklenen ve sözleşmenin taraflarının sözleşme nedeniyle doğan hak ve yükümlülüklerinde bir eşitsizlik oluşturarak dürüstlük kuralına aykırılık oluşturan sözleşme şartına haksız şart denir.
Tüketici sözleşmelerinde daha zayıf konumda olan tüketiciyi koruma, sözleşmeye tek taraflı olarak eklenen, tüketiciye karşı koyma imkanı vermeden kabul ettirilen şartlar dolayısıyla oluşan hukuka ve hakkaniyete aykırı sonuçları ortadan kaldırma, önleme amacı vardır.
Konuya ilişkin düzenleme 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ve Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik’te bulunur.
1. Haksız Şartlar ve Koşulları
Bir sözleşme hükmünün haksız şart sayılabilmesi için iki temel unsurun birlikte gerçekleşmesi gerekmektedir:
- Şart, müzakere edilmeksizin sözleşmeye konulmuş olmalıdır.
- Şart, tüketici aleyhine bir dengesizlik yaratmalı ve dürüstlük kuralına aykırılık teşkil etmelidir.
Bu unsurların sadece biri mevcutsa, ilgili hükmün haksız şart sayılması mümkün olmamaktadır.
2. Haksız Şartlar İçin Örnekler
- Tüketicinin önceden haberdar olmadığı şartları peşinen kabul ettiğini varsayan maddeler,
- Hizmet sağlayıcısının yükümlülüklerine karşılık tüketiciye yüklenen ek sorumluluklar.
- İnşaat sözleşmelerinde Müteahhidin temerrüde düştüğünde ödeyeceği mevcut cezai şartın çok cüzi olup, Tüketicinin temerrüde düştüğünde ödeyeceği cezasının yüksek olması.
3. Müzakere Edilme Unsuru Nasıl Belirlenir?
Yönetmelik’e göre, şartın önceden hazırlanmış olması ve tüketicinin bu şartın içeriğine etki edememesi durumunda, bu şart müzakere edilmemiş olarak alınır. Özellikle banka, sigorta, taşıma, inşaat gibi sektörlerde kullanılan tip sözleşmeler bu kapsamda değerlendirilir.
4. Müzakere Edildiği İddiasının İspatı
Yönetmelik madde 5/2 gereğince, bir şartın müzakere edildiğini iddia eden taraf, bu iddiasını ispat etmekle yükümlü. Aksi halde şartın müzakere edilmeden konulduğu kabul edilir ve değerlendirme buna göre yapılacaktır.
5. Müzakerenin Kapsamı
Müzakere edilmişlik, belirli hükümlere değil, sözleşmenin bütününe yönelik yapılmış olmalıdır. Ayrıca sözleşmenin imzalandığı andaki piyasa koşulları, mal veya hizmetin niteliği gibi unsurlar da değerlendirilecektir.
6. Haksız Şartın Tespiti ve Sonuçları
Haksız şart içeren bir sözleşmede, bu hüküm kesin hükümsüz sayılır. Ancak bu, sözleşmenin tümünü geçersiz hale getirmez. Geri kalan hükümler geçerliliğini korur. Ayrıca düzenleyen taraf, “bu şart geçersiz sayılmasaydı sözleşmeyi yapmazdım” diyerek sözleşmeden dönemez.
7. Ticaret Bakanlığı’nın Rolü
T.C. Ticaret Bakanlığı, haksız şart içeren sözleşmeleri tespit etme, bu şartların kullanılmasını yasaklama ve gerektiğinde sözleşmelerden çıkarılmasını sağlama yetkisine sahiptir. Gerekli görülmesi halinde Bakanlık sözleşme düzenleyicisine 30 ila 90 gün arasında bir süre verercektir. Bu süre sonunda aykırılığın devam etmesi halinde idari para cezası uygulayacaktır.
8. Yönetmelikteki Haksız Şartlar Listesi
Yönetmelik ekinde, EK-1 Haksız Sözleşme Şartları başlıklı listede çeşitli örnek haksız şartlara yer verilmiştir. Bu liste sınırlayıcı değildir. Örneğin:
- Tüketicinin bilgi sahibi olmadan katlandığı ücretler,
- Tek taraflı değişiklik yapma hakkı tanıyan hükümler,
- Sadece tüketiciye cayma hakkı tanınmaması, gibi dengesizlik yaratan düzenlemeler.
Sonuç
Tüketici sözleşmelerindeki haksız şartlar, modern sözleşme hukukunun en hassas konularındandır. Zira müzakere edilmeksizin konulan ve tüketici aleyhine dengesizlik yaratan bu tür şartlar geçersizdir. Kaldı ki bunlar kamu düzenine de aykırılık teşkil eder. Uygulamada, tüketicilerin bu konularda bilinçli olması ve gerektiğinde haklarını araması büyük önem arz etmektedir.
